Kültür ve Turizm

Nuh Peygamberin bereket sembolü olarak “Tufan”da gemisine aldığı Kelaynaklar (Geronticus eremita) geçmişte Türkiye’den Kuzey Afrika’ya, Arap Yarımadası’ndan Fas’a kadar çok geniş bir bölgede ürerlermiş. Fakat avcılık, üreme alanlarında rahatsız edilmeleri, yaşam alanlarının değişmesi ve beslenme alanlarında kullanılan zirai  ilaçlar dan zehirlenmeleri sonucunda sayılarında ciddi azalma ve dağılım gösterdikleri alanlarda daralma meydana gelmiştir. Bugün, kelaynaklar nesli tükenmekle karşı karşıya olan kuş türlerinden birisidir. Kelaynaklar dünyada sadece Nil Vadisi’nde ve Birecik’te bulunmaktadırlar.

Eski  bir  ticaret  merkezi  olan  Birecik’teki  çarşıların  ve  el  sanatlarının  çok  az  bir  kısmı  tarihi  kimliğini  koruyarak  günümüze  kadar  gelebilmiştir.  Uzun  çarşı,  Urfa  Kapısı  Çarşısı,  Küçük  çarşı,  Demirci  Pazarı,  Attar  Pazarı,  Köşker  Pazarı,  Keçeci  Pazarı,  Çulcu  Pazarı  Birecik’in  bilinen  çarşı  ve  pazarlarıdır.

       Teknolojinin  ilerlemesi  ve  dolayısıyla  Sanayileşmenin gelişmesi  neticesinde,  Birecik’in  tarihi  el  sanatlarından olan dokumacılık,  kilimcilik,  kendircilik,  bakırcılık  günümüzde  hemen  hemen  ortadan  kalkmış    durumdadır.  Kendircilik  ,  keçecilik,  köşkercilik  ve  çulculuk  (semercilik) zaanatları  az  sayıda  iş  yeri  ve  usta  tarafından  günümüzde  devam  ettirilmektedir.

KENDİRCİLİK

Fırat  kıyılarının  kendir  bitkisi  yetiştirmeye  elverişli olması  Birecik  ilçesinde  bu sanatın  gelişmesine  neden  olmuştur.  Kendirin  kibritinden  ayrılması  işi  evlerinde  kadınlar  tarafından  yapılır,  daha  sonra  kendir  lifleri  evlerde  ve  Fırat’ın  iki  yakasında  kurulan  “Kabiye”  lerde  halat  haline  getirilirdi.  Büyük  bir  maharet  ve  ustalık  gerektiren  bu  sanat,  fabrika  türü  naylon  halatların  üretilmesiyle  önemini  kaybetmiştir.  Kendircilik  az  da  olsa  günümüzde  bazı  ustalar  tarafından  sürdürülmektedir.

En  eski  Türk  sanatlarından  olan  keçecilik,  Birecik’te  keçeci  pazarında  icra  edilmektedir.  Yakın  zamana  kadar  bu  çarşıda  8-9  dükkan  ve  çok  sayıda  usta  tarafından  sürdürülen  bu  sanat,  günümüzde  üç  dükkan  ve  birkaç  usta  tarafından  devam  ettirilmeye  çalışılmaktadır.

Keçecilik  Birecik’te  uzun  yıllardan  beri  hâlâ  devam  eden  ve  son  yıllarda  teknolojiye  yenik  düşen  bir  sanattır.  Keçecinin  doğuş  öyküsü  ise  şöyle  olmuştur;  Şanlıurfa’lı  genç  Keçeci  ustalarından  Salih  Karcı  bu  sanatın  mucidinin  Ebu  Said  Libabid  (Libabid:  Arapça  Keçenin  çoğuludur.) adında  bir  zat  olduğunu  ve  keçeyi  nasıl  icad  ettiğini  şöyle  anlatmaktadır:

“-Ebu  Saide  Libabid  bugün  bizim  yaptığımız  gibi  keçeciliğin  bütün  işlemlerini  yerine  getirmiş,  ayakta  tepme  işleminden  sonra  açtığı  keçenin  yünlerinin  birbirine  kaynaşmadığını  ve  çabuk  dağıldığını  görmüş. Tepme  süresinin  az  olduğu  kanaatine  vararak tepmeye  devam  etmiştir.

Ancak  bir  daha  bir  daha  açtığında  yünlerin  kaynaşmadığını  yeniden  gözlemiştir. Tepme  işine  40  gün  devam  eden  Ebu  Said,  yine  başaramayınca  üzüntüsünden  ağlamaya  başlamış.  Hem  ağlayıp  hem  tepmeye  devam  ediyormuş.  Keçeyi  açtığında  göz  yaşlarının  düştüğü  yerlerde  yünlerin  kaynaştığını  büyük  bir  sevinçle  fark  etmiş  ve  böylece  tepme  işlemi  sırasında  yüne  su  vermek  gerektiğini  öğrenmiştir.

Yapılan  Keçe  Türleri    

Ev  Keçesi:  Evlerde  günlük  yaygı  olarak  kullanılan  bu  keçeler  siyah,  mor  yada  beyaz  renkli  olurlar.  Üzerleri  nakışlı  olup  2 cm.  kalınlığında  yapılırlar.

At  Keçesi:  Çıplak  at’ın  üzerine  atılarak  eğer  vazifesi  görülür.  Bazen  üzerine  eğer  yerleştirilir.  2 cm  kalınlığında  olan  keçenin  üzerinde  değişik  renklerde  zikzak  ve  ay  yıldız  nakışları  bulunur.

Sedir  Keçesi: Ev  keçesi  gibidir. Sedir  üzerine  serildiğinden  ölçüleri  buna  göre  ayarlanır.

Çoban  Keçesi:  “Kepenek”  adıyla da  anılan  bu  keçe  türü,  çobanlar  tarafından  giyilmektedir.  Beyaz  yada  mor  yünden  yapılan  bu  keçe  genellikle  nakışsız  olmaktadır.  Ancak  göğüs  kısımlarının  nakışlı  olanlarına  rastlamak  mümkündür.  Tek  parça  halinde yapılan,  yaz  güneşinde  kalın  gölge  sağlamasından  dolayı  serinlik,  kışın  ise  sıcaklık  veren  çoban  keçeleri  dikişli  ve  dikişsiz  olmak  üzere  iki  gruba   ayrılmaktadır.  Ustalık  ve  itina  işletmesi  bakımından  bunların  dikişsiz  türleri  daha  değerlidir.

Kış  Keçesi: beyaz  yünden,  düz  ve  nakışsız  olarak  yapılan  bu  keçelerin  çevresi  “çirtik”  tabir  edilen  zikzaklı  bir  şekildedir.  Yapıldıktan  sonra  yün  boyası  ile  tamamen  turuncu  veya  pembe  renge  boyanır.

Kış  aylarında  evlerde  ağırlanan misafirlerin  oturdukları  yün  minderler  üzerine  serildiğinde  ebatları  alttaki  minderin  ölçüsüne  göre  değişmektedir.

Birecik’te  Keçenin  yapılışı:

Yünler,  kiriş  gerilmiş  ağaç  yaya  Hallaç  tarafından  tokmakla  vurulmak  suretiyle  kabartılır.  Yere  serilen  Amerikan  bezi  üzerine  ham  keçeden  kesilmiş  renkli  nakışlar  dizilir.   Bunların  üzerine  kabartılmış  yünler  serilir.  Serilen  yünler  el  ile  sulanarak  yerde  ağaç  bir  direğe  rulo  yapılmak  suretiyle  sarılır.  Rulonun  her  iki  ucu  ve  çevresi  kendir  ile  iyice  bağlanır.  Ayakta  tepme  işlemine  geçilir.  Keçenin  büyüklüğüne  göre  iki  yada  beş  kişi  ile  yapılan  tepme  işleminde  rulo  ayakla  ileri  geri  hareket  ettirilerek  vurulur.  Yarım  saat  süren  bu  ilk  tepme  işleminden  sonra  rulo  açılır.  Keçenin  dağınık  kenarları  düzlenir.  Tekrar  su  serpilerek  ağaç  direğe  sarılır.  Üç  saat  sürecek  olan  ikinci  tepme  işlemi  başlar.  Bu  işlem  sonun da  yünler  sıkışmış,  ancak  birbirine  tam  olarak  kaynaşmamıştır.  Buna “Ham  Keçe”  denilmektedir.  Sıra  ham  keçenin  pişirilmesine  gelmiştir.  Mahmut  Paşa  Hamamı’nın  ılıklık  bölümüne  götürülen  keçe,  bir  insanı  kucaklayıp  göğüsle  dövebileceği  bir  şekilde  katlanır  ve  hamamın  sekisi  üzerinde  çevrilmek  suretiyle  göğüsle  dövülür.  Keçeyi  göğüsleyenin   teri,  hamamın  sıcaklığı  ve  su,  yünlerin  iyice  kaynaşmasını  sağlar.  Beş  saat  süren  bu  işlem  çok  yorucu  olur  sanatın  en  zor  yanıdır.

Hamama  getirilen  keçenin  eğrilmiş  kenarları  düzlenir,  tekrar  direğe  sarılarak  15-20  dakika  son  tepme  işlemi  yapılır.  Bundan  sonra  hazır  duruma  gelen  keçe  açılarak  gölge  yada  güneşte  kurumaya  bırakılır.

Günümüzde  hamamda  göğüsle  dövme  işlemi  tamamen  terk  edilmiş   olup,  bu  işlem  dükkanlarda  makineler  ile  yapılmaktadır.

ÇULCULUK  (semercilik) 

Merkep  ve  at  gibi  binek  hayvanların  üzerine  atılan  semerleri  yapan,  bu  sanatla  uğraşanlara  çulcu  denir.

Eskiden  deve  üzerine  atılan  ve  ” havut”  denilen  planların  da  bu  meslekle  ilgisi  vardır.  Fakat  deve  neslinin,  gittikçe  tükenmekte  olması  bu  sanatın  Birecik’te  yok  olmasına  neden  olmuştur.

     Günümüzde  taşımacılığın  motorlu  araçlarla  yapılması  neticesinde  at,  eşek  ve  deve  gibi  hayvanlar  önemini  yitirmiş,  dolayısıyla  “çulculuk”  zanaatı  1-2  dükkan  dışında  hemen  hemen  terkedilmiştir.

SARAÇÇILIK 

Birecik’te  saraççılık  hâlâ  devam  etmekte  olup  yalnız  eskiye  oranla  bu  işle  uğraşanların  sayılarında  azalma  görülmektedir.  “Kösele”  denilen  kalın  deri  ve  normal  ince  deri  ile  hayvana,  koşum  takımları,  kemer,  silah  kılıfı,  mermi  kılıfı, çanta  gibi  avcı  gereçlerinin  yapıldığı   sanata    saraççılık  bu  işle  uğraşanlara  da  saraç  denir.

Ata  ve  atçılığa  verilen  önem  dolayısıyla  Saraççılığın  eski  Türk  sanatları  arasında  önem- li  bir  yeri  vardır.  Birecik’te  eskiden  20-25  dükkanın  yer  aldığı  ancak  günümüzde  2-3  dükkan  bulunmaktadır.  Özellikle  atın  toplum  hayatındaki  yerini  kaybetmiş  olması  Saraççılık  sanatının  gerilemesine  sebep  olmuştur.  Saraççılık  sanatında  deri  malzeme  yanında  toka,  düğme,  çıt  çıt,  zincir  gibi  metal  malzemeler  de  kullanılmaktadır.

AĞAÇ  OYMACILIĞI: 

Birecik  ilçemiz  bir  kültür  şehridir.  Birecik  evlerinin  kapı,  pencere,  dolap  kanatlarına  sandık  ve  ayna  gibi  diğer  ahşap  eserlere  bakıldığında  ağaç  oymacılığının  Birecik’te  çok  eski  ve  parlak  bir  geçmişe  sahip  olduğunu  anlıyoruz.

Marangozluk  sanatı  Birecik’te  ustalar  tarafından  sürdürülmektedir.  Bu  ustalar  marangoz  pazarı  denilen  çarşıda  halen  sanatlarını  sürdürmekte,  adından  da  anlaşılacağı  üzere  kaba  ürünler  mal  su  değdirilerek  daha  da  çabuk  tahrip  olmasına  yol  açılan  kapı  ve  pencerelerde  kullanılmış  olması  bunların  çok  eski  örneklerini  günümüze  kadar  getirememiştir.

Kapı  ve  pencere  kanatları  dışında  Birecik’te  ağaç  oymacılığın  güzel  örneklerinin  oda  duvarları  kaplamaları,  tavanlarda,  sandıklarda  ve  ayna  çerçevelerinde  rastlanılmaktadır.